Σποροπαραγωγή κηπευτικών, 2η έκδοση

Σποροπαραγωγή κηπευτικών, 2η έκδοση
Τεχνική καλλιέργειας, έλεγχος και διατήρηση της ποιότητας των σπόρων

Στην Ελλάδα το μεγάλο εύρος των κλιματικών, και εδαφολογικών συνθηκών λόγω έντονου ανάγλυφου, παρέχει τη δυνατότητα σε όλα τα είδη κηπευτικών που παράγονται για νωπή κατανάλωση, να καλλιεργηθούν επίσης για σπόρο, περιλαμβάνοντας είδη ψυχρής εποχής έως και υποτροπικά είδη, ενώ σε πολλά ετήσια είδη είναι δυνατόν να γίνει καλλιέργεια πάνω από μια φορά το χρόνο. Δυστυχώς όμως, στις ημέρες μας η εγχώρια καλλιέργεια κηπευτικών στηρίζεται όλο και περισσότερο σε εισαγόμενο σπόρο και αυξάνει την εξάρτηση της χώρας μας από ξένες (κυρίως πολυεθνικές) εταιρείες, ενώ παράλληλα μειώνεται η βιοποικιλότητα στον ελληνικό αγροτικό τομέα με αποτέλεσμα στη σημερινή οικονομική κρίση η ανάγκη για εγχώρια σποροπαραγωγή να αποτελεί πιο επίκαιρο θέμα από ποτέ.
Το παρόν βιβλίο είναι η πρώτη προσέγγιση του θέματος της σποροπαραγωγής των κηπευτικών στην ελληνική βιβλιογραφία. Απευθύνεται στους φοιτητές και στις φοιτήτριες της γεωπονικής επιστήμης καθώς και σε γεωπόνους και εμπλεκόμενους με το πολλαπλασιαστικό υλικό των κηπευτικών. Μετά από μια σύντομη ιστορική αναδρομή για τη σποροπαραγωγή, παρουσιάζεται η υφιστάμενη κατάσταση σχετικά με τις ανάγκες της Ελλάδας για σπόρο κηπευτικών και την εγχώρια σποροπαραγωγή. Ωστόσο, το κύριο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στην περιγραφή των τεχνικών καλλιέργειας που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή σπόρου των σημαντικότερων κηπευτικών που καλλιεργούνται στην Ελλάδα. Η περιγραφή γίνεται σε δυο μέρη: (1) μια γενική περιγραφή αφενός μεν των προϋποθέσεων και απαιτήσεων για τη δημιουργία καινούργιων ποικιλιών και υβριδίων, αφετέρου δε των γενικών αρχών των καλλιεργητικών μεθόδων και εν συνεχεία του ελέγχου, της συσκευασίας και της αποθήκευσης των σπόρων, και (2) μια πιο λεπτομερής περιγραφή για κάθε είδος, με έμφαση στις ιδιαιτερότητες των επιμέρους καλλιεργειών. Παρουσιάζονται επίσης οι φυσιολογικοί/μεταβολικοί παράμετροι και παράγοντες που σχετίζονται με τη ζωή και την ποιότητα του σπόρου, όπως είναι ο λήθαργος, η σταδιακή γήρανση του σπόρου μετά τη συγκομιδή και οι δυνατότητες βελτίωσης της βλαστικής του συμπεριφοράς. Τέλος, παρουσιάζονται μερικές μέθοδοι για τον έλεγχο διαφόρων παραμέτρων της ποιότητας του σπόρου όπως της βλαστικής ικανότητας, της βλαστικής δύναμης κ.ά.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΠΟΡΟΥ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ
Το ξεκίνημα και η εξέλιξη της παραγωγής σπόρου
Η σημερινή βιομηχανία παραγωγής σπόρων
Οι κοινωνικο-πολιτικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της λειτουργίας των
πολυεθνικών εταιρειών στο χώρο της σποροπαραγωγής
Η αγορά σπόρων κηπευτικών στην Ελλάδα
Η δυνατότητα παραγωγής σπόρων κηπευτικών στην Ελλάδα
Βιβλιογραφία

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ

Ταξινόμηση πολλαπλασιαστικού υλικού
Κατηγορίες σπόρων και τα στάδια δημιουργίας τους
Ποιοτικός έλεγχος, εγγραφή και πιστοποίηση των σπόρων
(1) Τα δικαιώματα του δημιουργού της ποικιλίας και του σποροπαραγωγού
(2) Η εγγραφή μιας καινούργιας ποικιλίας ή ενός υβριδίου στον εθνικό
ή / και στον
κοινοτικό κατάλογο σπόρων
(3) Ποιοτικός έλεγχος και πιστοποίηση
Βιβλιογραφία

ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΠΟΡΟΥ

Άνθηση, επικονίαση και γονιμοποίηση των κηπευτικών
(1) Φως
(2) Θερμοκρασία
(3) Νερό/ υγρασία
(4) Άνεμος
(5) Έδαφος και λίπανση
Συγχρονισμός της άνθησης
Ρυθμιστές ανάπτυξης των φυτών για την ανθική επαγωγή και την έκφραση του
φύλου
Επικονίαση και γονιμοποίηση
Η χρήση εντόμων για επικονίαση - γονιμοποίηση
Απομόνωση
(1) Καλλιέργεια υπό κάλυψη
(2) Η εφαρμογή αποστάσεων απομόνωσης
(3) Απομόνωση σε χρόνο
Έλεγχος και διατήρηση της γενετικής γνησιότητας/ καθαρότητας του πολλαπλασιαστικού υλικού
(1) Μαζική (θετική) επιλογή
(2) Αρνητική επιλογή
(3) Παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της επιλογής
Αμειψισπορά και αποφυγή μετάδοσης ασθενειών
Καταπολέμηση ζιζανίων, παρασίτων, ασθενειών και εχθρών κατά τη διάρκεια της
καλλιέργειας
Ιστοκαλλιέργεια (in vitro πολλαπλασιασμός)
Δημιουργία υβριδίων
Συγκομιδή
(1) Συγκομιδή ξηρών καρπών και σπόρων
(2) Συγκομιδή «υγρών» σπόρων
Μέθοδοι εξαγωγής και καθαρισμού των σπόρων
(1) Εξαγωγή των ξηρών σπόρων
(2) Εξαγωγή σπόρων από σαρκώδεις καρπούς
(3) Καθαρισμός και τυποποίηση
Η αποξήρανση των σπόρων
Βιβλιογραφία

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΤΩΝ ΣΠΟΡΩΝ

Παράγοντες που επηρεάζουν τη βλαστικότητα των σπόρων κατά τη διάρκεια της
αποθήκευσης
(1) Γενετικοί παράγοντες
(2) Παράγοντες πριν από τη συγκομιδή
Η ωρίμανση του σπόρου
Καιρικές συνθήκες
Λίπανση
Μηχανικός τραυματισμός
Υγρασία
(3) Παράγοντες μετά τη συγκομιδή
Θερμοκρασία
Υγρασία
Θερμοκρασία σε συνδυασμό με υγρασία
Η σύνθεση της ατμόσφαιρας στην αποθήκη
Η επίδραση της αναπνοής
Η επίδραση μικροοργανισμών και εχθρών
Η κατασκευή και λειτουργία των σποροαποθηκών
Η συσκευασία και αποθήκευση των σπόρων σε αεροστεγείς φακέλους ή δοχεία
Η σήμανση των μέσων συσκευασίας
Βιβλιογραφία

ALLIACΕAE

ΚΡΕΜΜΥΔΙ
Περιγραφή των ποικιλιών κρεμμυδιού
Η καλλιέργεια
(1) ‘Σπόρος σε σπόρο’
(2) ‘Σπόρος σε βολβό σε σπόρο’
Άνθηση,
επικονίαση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Η παραγωγή του σπόρου υβριδίου F
1
Η χρήση ρυθμιστών ανάπτυξης των φυτών στην παραγωγή σπόρου
Συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΠΡΑΣΟ
Περιγραφή των
ποικιλιών του πράσου
Η καλλιέργεια
(1) ‘Σπόρος σε σπόρο’
(2) ‘Σπόρος σε βλαστό σε σπόρο’
Άνθηση, γονιμοποίηση, απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Αποδόσεις

ΣΚΟΡΔΟ
Βιβλιογραφία

APIACEAE (UMBELLIFERAE)

ΚΑΡΟΤΟ
Περιγραφή των ποικιλιών
καρότου
H καλλιέργεια
(1) ‘Σπόρος σε σπόρο’
(2) ‘Σπόρος σε ρίζα σε σπόρο’
Άνθηση
Επίδραση του πληθυσμού των φυτών στην άνθηση και την παραγωγή σπόρου
Παραγωγή σπόρου υβριδίου F1
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το
σπόρο
Αποδόσεις

ΣΕΛΙΝΟ
Περιγραφή των ποικιλιών σέλινου
Η καλλιέργεια
Άνθηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΡΙΖΟΣΕΛΙΝΟ
Περιγραφή των ποικιλιών ριζοσέλινου

ΜΑΪΝΤΑΝΟΣ
Περιγραφή των ποικιλιών μαϊντανού
H καλλιέργεια
Άνθηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΑΝΗΘΟΣ
Περιγραφή των ποικιλιών άνηθου
Καλλιέργεια
Άνθηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΑΛΛΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
APIACEAE
Βιβλιογραφία

ASTERACEAE (COMPOSITAE)

ΜΑΡΟΥΛΙ
Περιγραφή των ποικιλιών μαρουλιού
H καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Προώθηση της
επιμήκυνσης του ανθικού στελέχους
Συγκομιδή
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις και ποιότητα των σπόρων

ΑΝΤΙΔΙ και ΡΑΔΙΚΙ
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Επιλογή
Άνθηση
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΑΓΚΙΝΑΡΑ
Βιβλιογραφία

BRASSICACEA (CRUCIFERAE)
ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ BRASSICA
Περιγραφή των ποικιλιών
1. Λάχανο
2. Κουνουπίδι και μπρόκολο
3. Λάχανο Βρυξελλών
4. Γογγύλι
Η καλλιέργεια για πιστοποιημένο ή τυποποιημένο σπόρο
Η καλλιέργεια
για βασικό σπόρο
(α) Λάχανο
(β) Κουνουπίδι
(γ) Λάχανο Βρυξελλών
(δ) Γογγύλι
Εαρινοποίηση και άνθηση
Η καλλιέργεια για σπόρο υβριδίου F1
Απομόνωση και επιλογή
(α) Λάχανο
(β) Κουνουπίδι - μπρόκολο
(γ) Λάχανο Βρυξελλών
(δ) Γογγύλι
Συγκομιδή
Ασθένειες
που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΡΑΠΑΝΙ
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΡEBA
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Άνθηση
Απομόνωση
Αποδόσεις

ΚΙΝΕΖΙΚΟ ΛΑΧΑΝΟ

ΡΟΚΑ
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Άνθηση, απομόνωση και συγκομιδή
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

CHENOPODIACEAE(AMARANTHACEAE)

ΠΑΝΤΖΑΡΙ
Περιγραφή των ποικιλιών παντζαριού
Η καλλιέργεια
(1) ‘Σπόρος σε σπόρο’
(2) ‘Σπόρος σε ρίζα σε σπόρο’
Άνθηση
Απομόνωση
και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΣΕΣΚΟΥΛΟ
Περιγραφή των ποικιλιών σέσκουλου
Η καλλιέργεια
Απομόνωση
Άνθηση, συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδο
νται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΣΠΑΝΑΚΙ
Περιγραφή των ποικιλιών σπανακιού
Η καλλιέργεια
Άνθηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Παθογόνα
-
ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

CUCURBITACEAE

ΑΓΓΟΥΡΙ
Περιγραφή των
ποικιλιών αγγουριού
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή των σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΠΕΠΟΝΙ
Περιγραφή των ποικιλιών πεπονιού
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή των σπόρων
Παθογόνα - ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΚΑΡΠΟΥΖΙ
Περιγραφή των ποικιλιών καρπουζιού
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Η παραγωγή σπόρου υβριδίου F1
Η παραγωγή σπόρου τριπλοειδών
υβριδίων
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή των σπόρων
Αποδόσεις

ΚΟΛΟΚΥΘΙ
Περιγραφή των ποικιλιών κολοκυθιού
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή σπόρων
Παθογόνα-ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

FABACEAE(LEGUMINOSAE)

ΑΡΑΚΑΣ
Περιγραφή των ποικιλιών αρακά
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Παθογόνα - ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΦΑΣΟΛΙ
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και καθαρισμός των σπόρων
Παθογόνα - ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

PHASEOLUS COCCINEUS
ΚΟΥΚΙ
Περιγραφή των ποικιλιών
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Παθογόνα - ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

MALVACEAE
ΜΠΑΜΙΑ
Περιγραφή των ποικιλιών μπάμιας
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή
Παθογόνα-ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

SOLΑNACEAE
ΤΟΜΑΤΑ
Περιγραφή των ποικιλιών τομάτας
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
(α) Θερμοκρασία
(β) Υγρασία
(γ) Φως
(δ) Γενετικοί παράγοντες
(ε) Ετεροστυλία
Η δημιουργία σπόρου των υβριδίων F1
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή καρπών, εξαγωγή και καθαρισμός σπόρων
(α) Εξαγωγή σπόρων από μικρές ποσότητες καρπού
(β) Εξαγωγή σπόρων από μεγάλες ποσότητες καρπού
(γ) Καθαρισμός των σπόρων
(i) Καθαρισμός με ζύμωση
(ii) Καθαρισμός με ανθρακικό νάτριο
(iii) Καθαρισμός με υδροχλωρικό οξύ
Έλεγχος του μωσαϊκού της τομάτας (TοMV)
Παθογόνα-ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΜΕΛΙΤΖΑΝΑ
Περιγραφή των ποικιλιών μελιτζάνας
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Η δημιουργία σπόρου των υβριδίων F1
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και
εξαγωγή των σπόρων
(α) Υγρή εξαγωγή σπόρων
(β) Ξηρή εξαγωγή σπόρων
Παθογόνα-ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΠΙΠΕΡΙΑ
Περιγραφή των ποικιλιών πιπεριάς
Η καλλιέργεια
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή των σπόρων
Παθογόνα-ασθένειες που μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις

ΠΑΤΑΤΑ
Περιγραφή των ποικιλιών πατάτας
Η καλλιέργεια
(α) Από TPS
(β) Από κόνδυλο
Άνθηση και γονιμοποίηση
Απομόνωση και επιλογή
Συγκομιδή και εξαγωγή των σπόρων
Παθογόνα και ασθένειες που
μεταδίδονται με το σπόρο
Αποδόσεις
Βιβλιογραφία

ΛΗΘΑΡΓΟΣ ΤΩΝ ΣΠΟΡΩΝ

Κατηγορίες ληθάργου
Πρωτογενής λήθαργος
Ενδογενής πρωτογενής λήθαργος
Εξωγενής πρωτογενής λήθαργος
Διπλός (εξωγενής-ενδογενής) λήθαργος
Δευτερογενής λήθαργος
Σπόροι σε ανάπαυση (quiescence)
Βιβλιογραφία

Η ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΩΝ ΣΠΟΡΩΝ

Οι επιπτώσεις της γήρανσης των σπόρων
Επίπτωση στη βλαστική ικανότητα
Επίπτωση στη βλαστική δύναμη
Επίπτωση στην ανάπτυξη και παραγωγικότητα των φυτών
Παράγοντες που επηρεάζουν το ρυθμό της γήρανσης
Η διάρκεια της ζωτικότητας (βιωσιμότητας) των σπόρων
Τα φυσιολογικά και βιοχημικά χαρακτηριστικά της γήρανσης
Μορφολογικές και ανατομικές αλλαγές
Πρόληψη και επιδιόρθωση αλλοιώσεων στους σπόρους λόγω γήρανσης
Βιβλιογραφία

ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η μεταχείριση των σπόρων για την αντιμετώπιση ασθενειών και εχθρών
Η επικάλυψη των σπόρων
Επικάλυψη των σπόρων – Film coating
Επένδυση των σπόρων – Seed pelleting
Μεταχειρίσεις για τη βελτίωση της βλαστικότητας
Μεταχειρίσεις με ανόργανα θρεπτικά στοιχεία
Ρυθμιστές ανάπτυξης των φυτών
(1) Γιββερελλίνες
(2) Κυτοκινίνες
(3) Αιθυλένιο
(4) Άλλες ουσίες
Φυσικές μεταχειρίσεις
(1) Θερμότητα
(2) Φως
Ωσμωτικές μεταχειρίσεις
(1) Ωσμωτική μεταχείριση (Ωσμωβελτίωση)
(2)
Ελεγχόμενη ενυδάτωση (Hydropriming)
(3) Ωσμωβελτίωση σε στερεό υπόστρωμα (Matrix priming)
(4) Σπορά προβλαστημένων σπόρων (Fluid drilling)
Πρακτικές εφαρμογές των ωσμωτικών μεταχειρίσεων
Βιβλιογραφία

ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΟΤΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ
ΣΠΟΡΩΝ

Έλεγχος της βλαστικής ικανότητας των σπόρων
Έλεγχος της βλαστικής δύναμης των σπόρων
Δοκιμή της ανάπτυξης του φυταρίου
Μορφολογική αξιολόγηση του φυταρίου
Η δοκιμή του Hiltner
Δοκιμή σε ψυχρές συνθήκες
Δοκιμή της ηλεκτρικής αγωγιμότητας
Δοκιμή με επιτάχυνση της γήρανσης (Αccelerated aging test)
Τοπογραφική δοκιμή με τετραζόλιο (Topographical tetrazolium test)
Η εφαρμογή των δοκιμών της βλαστικής δύναμης
Η γνησιότητα (καθαρότητα) και η υγεία των σπόρων
Η περιεκτικότητα των σπόρων σε υγρασία
Βιβλιογραφία
ΒΙΒΛΙΑ