Άμπελος και οίνος στον αρχαίο ελληνικό κόσμο
Ὁ τίτλος τοῦ βιβλίου ποὺ ἔχει ὁ ἀναγνώστης στὰ χέρια του, καθὼς καὶ οἱ τίτλοι τῶν ἐπι¬μέρους θεμάτων ὅπως ἀναγράφονται στὸν Πίνακα Περιεχομένων, δὲν ἀφήνουν καμία ἀπορία σχετικὰ μὲ τὸ τὶ ἀκριβῶς πραγματεύομαι στὶς σελίδες του. Γι’ αὐτό, πρὶν ἀναφερθῶ στοὺς λόγους ποὺ μὲ ὤθησαν νὰ γράψω αὐτὸ τὸ «κύκνειο ἆσμα» μου, ἤθελα νὰ ἀπαντήσω σὲ ὅσους μὲ ρωτοῦν, καὶ εἶναι πολλοί, ἀπὸ ποιὰ ἀμπελουργικὴ περιοχὴ τῆς Ἑλλάδος κατάγομαι· ποιὰ εἶναι τὰ παιδικὰ καὶ νεανικά μου βιώματα, ὥστε ἔχοντας σπουδάσει χημικός, νὰ ἐπιλέξω νὰ ὑπηρετήσω διὰ βίου τὴν ἀμπελοοινικὴ οἰκονομία τῆς χώρας μας, εἰδικότητα σπάνια γιὰ γυναίκα στὴ δεκαετία τοῦ 1950.
Οἱ ρίζες μου βρίσκονται στὴ μοναδικὴ ἴσως περιοχὴ τῆς Ἑλλάδος ποὺ δὲν εὐλόγησε ὁ Διόνυσος. Ἡ Μάνη, στὴ νοτιοανατολικὴ ἄκρη τῆς Πελοποννήσου, ἀπ’ ὅπου ἡ καταγωγή μου, πετρώδης, ἀνεμοδαρμένη, ἄνυδρη, δὲν ἦταν στοργικὴ γιὰ τὰ μοσχεύματα τῆς ἀμπέλου. Οὔτε ἐγὼ γεννήθηκα στὴ γῆ της.
Ἡ κήρυξη τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καὶ πιὸ συγκεκριμένα ἡ ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλ¬λάδος τὸ 1940, μὲ βρῆκε δώδεκα χρονῶν στὴν Ἀθήνα. Παιδὶ τῆς κατεχόμενης ἑλληνικῆς πρωτεύουσας, δὲν εἶχα τὴν πολυτέλεια νὰ ἐκδράμω στὴν ὕπαιθρο καί, ὡς ἐκ τούτου, ἡ ἀγροτικὴ ζωὴ μοῦ ἦταν παντελῶς ἄγνωστη. Ὅσο γιὰ τὰ δῶρα τοῦ Διονύσου, ἐγνώριζα μόνο τὶς σταφίδες, πολύτιμο θερμιδογόνο καρπὸ σὲ χρόνια στερημένα.
Εἶναι φανερὸ ὅτι κανένα ἀπολύτως βίωμα δὲν μὲ ὤθησε νὰ ἐπιλέξω ὡς εἰδικότητα τὸν τομέα τῆς Οἰνο¬λογίας. Τὸ 1952 ποὺ ἀποφοίτησα ἀπὸ τὴ Φυσικομαθηματικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ προστέθηκα στοὺς πολλοὺς ἀνέργους πτυχιούχους χημικούς, ἔτυχε νὰ διοριστῶ στὸ Ἰνστιτοῦτο Οἴνου, ἕνα ἀπὸ τὰ ἱδρύματα ἔρευνας τοῦ τότε Ὑπουργείου Γεωργίας. Τὰ πρῶτα χρόνια ἀσχολήθηκα μὲ τὴ μελέτη τῆς χημικῆς σύστασης τῶν ἑλληνικῶν γλευκῶν καὶ οἴνων στὸ πλαίσιο ἑνὸς προγράμματος τοῦ O.I.V., διεθνοῦς διακυβερνητικοῦ Ὀργανισμοῦ Ἀμπέλου καὶ Οἴνου, σὲ Ἐπιτροπὴ τοῦ ὁποίου εἶχε ἀνατεθεῖ ὁ καθορισμὸς τῶν ὁρίων περιεκτικότητας τῶν οἴνων σὲ ὁρισμένα ἀνεπιθύμητα συστατικὰ γιὰ τὴν προστασία τῆς ὑγείας τῶν καταναλωτῶν, καθὼς καὶ ἡ καθιέρωση διεθνῶν μεθόδων προσδιορισμοῦ τους πρὸς διευκόλυνση τῶν διεθνῶν συναλλαγῶν. Εἶναι τὰ χρόνια αὐτὰ ποὺ ἐκπόνησα καὶ ὑποστήριξα τὴ διδακτορική μου διατριβὴ καὶ μοῦ χορηγήθηκε κρατικὴ ὑποτροφία γιὰ μετεκπαίδευση στὴ Γαλλία σὲ θέματα Οἰνολογίας.
Λίγο ἀργότερα, ἀπὸ τὴ θέση τῆς προϊσταμένης τοῦ Ἱδρύματος, βρέθηκα νὰ ἐκπροσωπῶ τὴν Ἑλλάδα τόσο στὸν O.I.V. ὅσο καὶ στὸ Συμβούλιο τῆς Εὐρώπης, στὸ πλαίσιο διαπραγματεύσεων πρὸς ἐπίτευξη διεθνοῦς συμφωνίας γιὰ τοὺς οἴνους καὶ τὰ ἀλκοολοῦχα ποτά, ποὺ τελικὰ δὲν ἐπικυρώθηκε γιατὶ οἱ Ἕξι τῆς ΕΟΚ ἑτοίμαζαν τὸν πρῶτο Κανονισμὸ γιὰ τὴν κοινὴ ὀργάνωση ἀγορᾶς τῶν οἴνων. Ὡς φυσικό, ἦταν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ γνωρίσω τὰ ἑλληνικὰ οἰνοπέδια, τὸ ἱστορικὸ καὶ τὶς ἰδιαιτερότητες τῶν οἴνων κάθε περιοχῆς, ὥστε νὰ εἶμαι σὲ θέση νὰ ὑποστηρίζω τὰ συμφέροντα τῆς ἑλληνικῆς οἰνοπαραγωγῆς στὰ διεθνῆ κέντρα λήψης ἀποφάσεων. Γιὰ νὰ μπορέσω νὰ ἔρθω σὲ στενὴ ἐπαφὴ μὲ τὸν κόσμο τῆς ὑπαίθρου καὶ νὰ ἐπωφεληθῶ ἀπὸ τὰ βιώματα κυρίως τῶν γεροντότερων, διάβαζα, πρὶν ἐπισκεφθῶ μιὰ περιοχή, καθετὶ ποὺ τύχαινε νὰ ἔχει γραφεῖ γιὰ τ’ ἀμπέλια καὶ τὰ κρασιά της: λαογραφικὰ καὶ περιηγητικὰ κείμενα, δημοτικὰ τραγούδια, ἀμπελογραφίες, ἀρχαιολογικὰ δημοσιεύματα κἄ. Ἔτσι συγκέντρωσα ἕνα πλούσιο ὑλικὸ σχετικὰ μὲ τὴν προβιομηχανικὴ ἀμπελοοινικὴ Ἑλλάδα, ποὺ ἀποτέλεσε τὴ «μαγιὰ» σύνταξης, τὰ μετέπειτα χρόνια, τῶν εἰσηγήσεών μου πρὸς τὴν ἁρμόδια ἐθνικὴ Ἐπιτροπή, γιὰ τὴν ἀναγνώριση καὶ προστασία τῶν «Ὀνομασιῶν Προέλευσης» τῶν ἑλληνικῶν οἴνων.
Στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου εἶχα τὴν καλὴ τύχη νὰ ἐπισκεφθῶ μὲ ἀποστολὴ ὅλες σχεδὸν τὶς ἀμπελουργικὲς χῶρες τοῦ κόσμου, νὰ γνωρίσω τὰ κατάλοιπα ἄλλων ἀρχαίων πολιτισμῶν καὶ νὰ πλουτίσω τὶς γνώσεις μου σχετικὰ μὲ προβιομηχανικὲς ἐγκαταστάσεις, ποὺ σὲ ὁρισμένες περιοχὲς φυλάσσονται ὡς πολιτισμικὴ κληρονομιά.
Ὅταν ἔπειτα ἀπὸ μιὰ ἔντονη ἐπιστημονικὴ δραστηριότητα ἦρθε ἡ ὥρα τῆς σχόλης λόγω 35ετίας, σκέφθηκα νὰ συμπληρώσω ὅλον αὐτὸ τὸν συσσωρευμένο πλοῦτο πληροφοριῶν καὶ ἀναμνήσεων μὲ ἀναδρομὴ στὸ ἀπώτερο Χθές: νὰ ἀναζητήσω τὶς ρίζες ἑλληνικῶν οἴνων τῆς ἀρχαιότητας λιγότερο προβεβλημένων, νὰ διερευνήσω τὴν τεχνογνωσία τῶν ἀρχαίων οἰνοποιῶν μὲ βάση τὰ σωζόμενα ἀποσπάσματα στὴν ἀρχαιοελληνική, κυρίως, γραμματεία καὶ νὰ ἐπιχειρήσω νὰ ἑρμηνεύσω μὲ σύγχρονες ἐπιστημονικὲς γνώσεις τὰ μυστικὰ τῆς τέχνης τους, ποὺ ἐπέτρεπαν στοὺς ἑλληνικοὺς οἴνους νὰ ταξιδεύουν στοὺς δρόμους τῆς θάλασσας ὡς πολύτιμο ἐμπόρευμα.
Ἔπειτα ἀπὸ πολύχρονες μελέτες, συγκέντρωσα ἀξιόλογο ὑλικό, ἀλλὰ καὶ διαπίστωσα οὐσιαστικὰ λάθη ποὺ ἔχουν γραφεῖ ἀπὸ διακεκριμένους ξένους, κυρίως, ἐρευνητὲς σὲ σχετικὲς μελέτες καὶ μεταφράσεις ἀρχαίων κειμένων δημοσιευμένων κατὰ τὸν 20ὸ καὶ 21ο αἰώνα, λάθη ποὺ διαιωνίζονται κατ’ ἀντιγραφή, μὲ συνέπεια ἐσφαλμένες ἑρμηνεῖες καὶ σοβαρές, ἐνίοτε, παρα¬νοήσεις.
Στὸ πλαίσιο διαφόρων διεπιστημονικῶν συμποσίων τόσο στὸ ἐσωτερικὸ ὅσο καὶ τὸ ἐξωτερικό, εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ παρουσιάσω ἀνακοινώσεις σχετικὲς μὲ τὰ θέματα ποὺ εἶχα μελετήσει καὶ νὰ ἐπισημάνω τὰ ἀνὰ περίπτωση σφάλματα. Ὅμως οἱ ἀπόψεις ποὺ καταγράφηκαν στὰ πρακτικὰ τῶν ἑλληνικῶν συμποσίων ἔμειναν ἄγνωστες στοὺς ξένους μελετητὲς παρὰ τὶς ξενόγλωσσες περιλήψεις. Γι’ αὐτό, ἀπὸ ἐκεῖνες τὶς ἀνακοινώσεις ἐπέλεξα νὰ πα¬ρουσιασθοῦν σὲ ἑλληνικὴ καὶ γαλλικὴ ἔκδοση εἴκοσι θέματα, τὰ ὁποῖα ἐπεξεργάστηκα ἐκ νέου καὶ συμπλήρωσα μὲ νεώτερες πληροφορίες καὶ παρατηρήσεις. Σὲ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ προσέθεσα μάλιστα ἕναν ἐπίλογο, μὲ σκοπὸ νὰ ἐπιβεβαιώσω τὸ κυρίως θέμα μὲ σύγχρονα παραδείγματα ποὺ ἐνισχύουν τὴν ἐπιχειρηματολογία μου.
Τὸ κάθε θέμα εἶναι ἀνεξάρτητο τῶν ἄλλων, ὥστε ὁ ἀναγνώστης νὰ μπορεῖ νὰ ἐπιλέξει ἀνάλογα μὲ τὰ ἐνδιαφέροντά του. Δὲν ἐπιβάρυνα τὰ κείμενα μὲ πληθώρα ἐπεξηγηματικῶν σημειώσεων, κουραστικῶν συνήθως γιὰ τοὺς μὴ ἐξειδικευμένους ἀναγνῶστες. Ἀντίθετα, τὰ τέσσερα εὑρετήρια εἶναι «λαλίστατα» καὶ ἔχουν συνταχθεῖ κατὰ τέτοιο τρόπο, ὥστε νὰ καθίσταται εὔκολη, ἐλπίζω, ἡ ἀναζήτηση τῶν σχετικῶν λημμάτων σύμφωνα μὲ τὴν ἔννοιά τους. Ὅσο γιὰ τὸ εἰκαστικὸ ὑλικό, κύριος στόχος του ἡ εἰκόνα νὰ στηρίζει τὸν λόγο.
Στ. Κ.-Δ.
